Zuzenbidean lizentziaduna eta lanbidez zinemaren historialaria da Santos Zunzunegui, baita Euskal Herriko Unibertsitateko (UPV/EHU) Ikus-entzunezko Komunikazioko irakasle emeritua ere. Zunzunegui zinema-pentsalari ezagun eta errespetatuenetako bat da, eta ekarpen garrantzitsuak egin ditu zinemaren teoriaren eta historiaren alorrean, monografia eta saiakera moduan, hainbat zinema-gidoi idazteaz gain. «Cahiers du Cinéma», «Nosferatu», «Caimán Cuadernos de Cine» eta beste aldizkari batzuekin kolaboratu du. 1980ko hamarkadan hasi zen lanean, «Contracampo» zinema-aldizkarian idazten hasi zenean. Bideo Jaialdiak izandako hiru edizioetan (1983-1985) parte hartu zuen, eta hainbat jardueratan aritu zen: epaimahaikide izatetik hasi eta «Bideoa eta Irakaskuntza» sailean parte hartzera arte.  Zunzuneguirekin izandako elkarrizketak urte haietara garamatza, bideoaren teknologiari buruz idatzi zuen garaira, non zer zen eta zer izan zitekeen azaldu baitzuen.   

Claudia Sánchez eta Elena Gosálbez:  Bideo Jaialdia 1982 eta 1984 artean egin zen, Donostia Zinemaldiaren aldaketa- eta eraldaketa-garai batean. Izan ere, 1970eko hamarkadaren bigarren erdian, ezegonkortasun- eta demokratizazio-urteak igaro zituen, eta Zinemaldiak FIAPFren A kategoria deritzona galdu zuen. Ondorioz, bere nortasunaren bila zebilen, eta ekimen esperimentalak egin zituen, Bideo Jaialdia kasu. Nolako harremana zenuen Donostia Zinemaldiarekin urte haietan? Ohiko ikusle bat zinen? Jarduera espezializatuagoetan parte hartzen zenuen?

Santos Zunzunegui: Ez naiz inoiz Donostia Zinemaldiko ohiko ikusle izan. Jaialdiak ez zaizkit gehiegi gustatzen. Behin Donostia Zinemaldian egon nintzen, ez dakit zein urtetan. 1980ko hamarkadaren amaieran izan zela uste dut. Primeran gogoratzen dut, Jacques Tourneurri [1988] buruzko atzera begirako ziklo bat eman zutelako. Niretzat oso garrantzitsua izan zen, asko estimatzen dudan zinemagilea delako eta ia bere obra osoa ikusi ahal izan nuelako. Urte horretako zinemagile gazteen sariko epaimahaian egon nintzen, eta, horregatik, film asko ikusi behar izan nituen, baina, oro har, jaialdietan lagunekin egotea gustatzen zait, filmak ikustea baino gehiago. Batzuetan, ikusi ohi ez dudan jendearekin egiten dut topo, eta ezin dut aukera hori galdu. Beti pentsatzen dut filmak beste noizbait ikusteko aukera izango dudala. Baina, noski, urte hartan epaimahaikide nintzenez dena ikusi behar izan nuen, baina bestela ez naiz inoiz jaialdietako edo Donostia Zinemaldiko partaide aktibo izan. 

CS eta EG: Zinemaldiaren artxiboko dokumentazioan 1983an egindako «Bideoa eta irakaskuntza» izeneko jardunaldi bati buruzko erregistroak aurkitu ditugu. Zuk horretan parte hartu zenuen. Zer ideia defendatu ziren testuinguru horretan eta zer jarduera egin ziren?

SZ: Nire lankide batekin antolatu nuen jarduera hori, bera ere EHUko Komunikazioko irakaslea zen, José Antonio Mingolarra. Beti gogoeta-eremu batean baino gehiagotan mugitu naiz irudiaren inguruan; ez dut esango filosofikoak zirenik, baina bai parafilosofikoak. Eta hark hezkuntzaren munduan egiten zuen lan, hezkuntzari aplikatutako teknologietan. Nik ere mota horretako gauza batzuk egin nituen 1970eko hamarkadan, mikroirakaskuntza bideo izeneko gauza bat. Teknika horrekin, bideoak irakasle berriak prestatzeko zer eskain zezakeen ikusi nahi izan zen. Oso sinplea zen. Eskola bat ematen ari zen norbait filmatzen zen, eta gero, filmatutako materiala -grabatutakoa esan behar zen, ez filmatutakoa, bideoan egiten baitziren- irakasleak eta hezkuntzako bizpahiru adituk errepasatzen zuten, emandako eskolaren ahulguneak, indarguneak eta abar ikusteko. Horrela sortu zen bideoa eta irakaskuntza; irudien munduan sortzen ari ziren teknologia berriekin zer egin zitekeen pentsatzetik.

CS eta EG: Eduki eta programa didaktiko txiki bat dugu, non lauzpabost jardueren tituluak baino ez diren aipatzen, inolako azalpen gehigarririk gabe. Honako hau da. Gogoratzen al duzu zertan zeutzan «Bideoa eta irakaskuntza» programan egin ziren jarduera batzuk?

SZ: Diseinuaren kontzepzioa Mingolarrarena eta biona izan zen. Bi zati zituen: alde batetik, teknologiari eta hezkuntzari buruzko ponentzia nolabait arruntak; Zein dira egungo perspektibak? Zer rol bete zezakeen bideoak hezkuntza-prozesuen laguntzaile gisa? Zer eginkizun zuten ikus-entzunezko dokumentazio-zentroek? Televisión Españolaren artxiboak, esaterako?

Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza Sailaren programa ere presente egon zen; zer plan zituen autonomiari transferitu berri zitzaion hezkuntzarako? Eta zer desberdintasun izan zezakeen bideo-teknologiaren erabilerak haur hezkuntzan edo beheragoko mailetan edo batxilergoan. Baina ez zen baliabide osagarri gisa erabiltzeko soilik aztertu, ikasleek beraiek objektu bideografikoak ekoiztea sustatzeko ere bai. Mota horretako arazoak aztertzen ziren, baina Zinemaldian pentsatu genuenean, konturatu ginen honek ezin zuela erakusketa teoriko soil batean geratu. Jendeak ikus zezan (izan ere, ez zen oso ezaguna, bideoa, orduan, ezezaguna zelako irudiaren munduan, Espainian), nazioarteko lehiaketa bat antolatu genuen, bideoaren inguruan mundu mailan jende asko egiten ari zena ezagutarazteko. Eta horrela, gainera, konferentzia eta mahai-inguruetan entzundakoa kasu praktikoekin aldera zitekeen. 

Euskal Herriko artista gazteei ere aukera bat ematea zekarren horrek: multimediaren eremuan mugitzen hasiak ziren eta Arte Ederretako praktika batzuk alde batera uzten ari ziren (pintura, eskultura eta bestelako praktika tradizionalak), bideo arinaren baliabideekin gauza sofistikatuago batzuk egiteko. Kalitate-maila handiko euskal bideo-lehiaketa bat egin zen. Gainera, bazegoen azken gauza bat, garai hartan nahiko berria zena: instalazioak. 

CS eta EG: Gogoratzen duzu instalazioren bat bereziki?

SZ: Bai, adibidez, Eugenia Balcells artista katalanak –garai hartan New Yorken bizi zen– udaletxeko beheko solairuan egindako instalazioa. Hamabi monitoreko bideo-instalazio bat egin zuen, eta Manhattaneko hamabi ikuspegi bistaratu zituen, monitore bakoitzean bana. Hori, orduan, oso berritzailea zen… Gaur egun hamaika aldiz ikusi dugu, baina 83an ez. Gainera, monitoreak Manhattan uhartearen perimetroa erreproduzitzeko moduan kokatuta zeuden. Elkarri begira jarri zituzten, eta jendea haien artean zebilen. Esther Ferrer donostiarraren bideo-performance bat eta Espainiako abangoardiako artearen irudi garrantzitsu bat ere sartu ziren. Bere performancea filmatzen zuen eta, ondoren, filmatutakoarekin interaktuatzen zuen. Bideoan bada historiaren zati bat filmatzen ari zarenaren «atzeraelikadura» deituko geniokeenarekin zerikusia duena. Kasu batzuetan, gauza zen toki batera sartzen zinela eta segundo batzuk lehenago grabatu zizuten irudi bat ikusten zenuela. Beraz, han zeunden zu, denbora errealean, iragan hurbileko zure denbora ikusten. Garai politak ziren.

Hori guztia gure «bideoa eta irakaskuntza» ponentziekin batera zihoan. Oinarrizko ideia, beraz, ez zen hura «hizlarien» ekitaldi moduko bat bihurtzea; aitzitik, nahi zen toki horrek erakustea hemen oraindik zehaztu gabe zeuden mugak zituen lurralde moduko bat zegoela, gauza asko egin zitezkeena, lanean jarriz gero, eta, funtsean, jendeari erakustea teknologia berri baten ezaugarriak.

C eta EG:  Eta aipatzen dituzun ekimen horiek guztiak, hau da, solasaldiak eta mahai-inguruak ez ezik, instalazioak, erakusketak, nahierako bideo-programak edo bideoklip-programak… nola hartu zituen jendeak? Berritzaileak zirela pentsatu zuten? Zinemaldia eta ingurunea berrasmatzen ari zinen zerbait bezala?

SZ: Egia esatea nahi baduzue, uste dut, Zinemaldiaren ikuspuntutik, hori bazterreko gauzatzat hartu zela beti, hau da, Zinemaldiko antolakuntzako jende askori ez zitzaion interesatzen, baina interes handia pizten zien erakunde politikoei eta teknologia konbentzionalen esparru estutik (pintatzea, zizelkatzea…) atera nahi zuten eta ikus-entzunezkoen munduan murgildu nahi ziren artista askori. Teknologia orduan hasi zen modan jartzen. Teknologiari eta bere mugei buruzko hausnarketa sortu zen: zertarako balio zuen, zein zen haren zentzuzko erabilera… etab. Eta, ikuspuntu horretatik, jakin-min handia piztu zuen. Nire ustez, Donostia Zinemaldiko zinemazale zaharrei interesatu zitzaien gutxien. Haiei filmak interesatzen zitzaizkien; bideoa eta halako gauza modernoak ez. Neurri batean asmatu dute, hemendik ez baitzen gauza handirik aterako, arlo artistikoan ez bederen (salbuespenak salbuespen), baina hori beste kontu bat da. Bideoa sistema analogiko bat da, eta, digitalaren eta Interneten etorrerarekin, dena goitik behera aldatu zen. Neurri batean, hori guztia horrekin bukatzen da.

CS eta EG: Nolakoa izan zen kulturaren arloko jendearen erreakzioa? Haiek aipatzen duzun jakin-min hori esploratzeko aukera edo ekintza-eremu gisa ikusi zuten?

SZ: Noski. Intentsitate handiz bizi izan zen. Jakin-min handia piztu zuen. Gauza berri guztiekin bezala, baina, ematen zuen edenek bideoa egin nahi zutela. Eskultoreak ez zuen gehiago zizelkatu nahi, margolariak ez zuen margotu nahi… Denek aske izan nahi zuten, bideoa egin nahi zuten, hori baitzen modan zegoena, nolabait esateko. Gogoan dut Godardiri elkarrizketa bat egin ziotenean, 1980ko hamarkadaren erdialdera, Cahiers du Cinémarako eman zituen hamaika elkarrizketetako batean, galdetu ziotela zer pentsatzen zuen kamera arin, txiki eta digital horiei guztiei buruz, eta ea mundu guztiak film bat egin ahal izango zuen. Godardek zentzu handiko erantzun bat eman zuen: «egin ditzatela». Teknologiak ez du emaitza estetikoa bermatzen. 

CS eta EG: Eta uste duzu bideoaren aukerak nolabait demokratizatu egiten zuela ikus-entzunezkoak sortzea? Aldaketa hori ikusi zen? 

SZ: Uste dut hori pentsatzen zela, baina ziurrenik ideia baikorregia zen eta pentsamendu arinegia, nolabait esateko.Alegia, irudien arazoa, baina idatziarena ere bai, ez da fabrikazioa bakarrik, hedapena ere bada. 

Eta, noski, non ikusiko zen hau? Telebista betatuta zegoen. Telebista zerbitzu bat da, dakizuenez, Umberto Ecok adierazpen horri ematen zion zentzuan. Han ez zuen lekurik, ezta ohiko zinema-aretoetan ere, zeren eta, gainera, bideo-lan horietako askok, bereziki une haietan, tabu asko hausten zituzten. Ez zuten istoriorik kontatu nahi. Ez zuten istoriorik kontatzen. Bitartekoak ez ziren nahiko, hedapena ere behar zen. Non hedatu zitekeen hori? Galerietan. Gaur egungo zinema zabaldua ere antzekoa da. Zinema zabaldua artista-kontzientzia duten hiruzpalau zinemagilerentzat da, baina ez da irudiaren funtzionario soilak diren gehiengoarentzat. Ondo ezagutzen duzue gailu hau, smartphonea. Deigarria egin zait beti. Irudien munduarekin dugun harreman guztia, % 99, bertatik pasatzen da, eta inork ez du pentsatu hortik hedatzeko zein irudi mota diren egokiak. Zentzu estetikoan behintzat.

Lilura asko eta jakin-min handia zeuden, biak ala biak. Lehenengoa beharrezkoa da eta bigarrena garrantzitsua. Baina bazen nolabaiteko inozentzia ere. Uste zen hori inposatu egingo zela telebistan bere hegemonia defendatuko zuen modu gisa. 

CS eta EG: Telebistari dagokionez. Gure ikerketaren zati batek telebistaren eta bideoaren artean zer aukera egon zitezkeen du hizpide. Europako beste kate batzuk, Belgikako Vidéographie adibidez, hasi ziren telebistan bideoak jartzen. Uste duzu bideoak eta telebistak bazutela horri etekina ateratzea eta telebista izan zitekeela bideorako difusio-leiho bat?

SZ: Halakoetan errealista izatea komeni da. Bideo-arte gisa aztertu ziren ideia askok telebistako ikuskizun-saioetan amaitzen dute. Urte haietan, programa oso berantiar batzuk zeuden, hala nola Metrópolis, La Edad de Oro… Bueno, gauza asko zeuden, baina hori guztia ghetto bihurtuta zegoen. Kapitalismoak beti du kontrolatzeko moduren bat edo beste. Ez zuen gehiegi kezkatu gaiak. Oso konplikatua da, nork jarraituko zuen horrelako praktikak egiten epe labur batetik harago?

CS eta EG: Bideoak eskaintzen zituen aukera horien guztien artean, zeintzuk uste duzu izan direla emankorrak? Eta zeintzuk geratu dira, zuk diozun bezala, baztertuta? 

SZ: Ez nago ziur diagnostikoan asmatuko dudan, baina nik uste dut bideoak nolabaiteko arrastoa utzi duela hasieratik. Jaio zen moduagatik eta tokiagatik oso lotuta dago arte kontzeptualarekin, Nam June Paik eta beste aitzindari batzuetatik abiatuta. Haien pentsamendua eta praktika John Cageren ikasgaiaren eskutik zetozen, hau da, abangoardia erradikal eta minimalista amerikarraren eskutik. Horrek iraun egin du. Batzuek diote gai horiek hobeto bizirauten dutela, gaur egun, slow cinema deitzen dioten zinema motan –niri ez zait izen hori gustatzen, hala ere–. 

Bill Violak, adibidez, hasiera-hasieratik ulertu zuen berea ez zela bilaketa teknologiko bat; aitzitik, beretzat, teknologia aukera estetiko baten zerbitzura zegoen. Eta ziurrenik egun horietan jardunaldi haietan parte hartu zuten guztien artean hori ulertu zuen bakarra izan zen. Oso ondo ezagutzen zuen teknologia, eta, batik bat, ondo zekien zertarako erabiliko zuen. Agerikoa zen Viola bestelako eremu batean mugitzen zela. Gainerakoak oso kezkatuta zeuden teknologiak zirela-eta, eta Violak epe luzeko ikuspegi bat zuen. Teknologiak iraungi egiten dira, eta batak bestea ordezkatzen du. Garrantzitsuena da une oro zer egin nahi den argi izatea, eta jakitea zein den hori lortzeko bide egokiena.

Gogoan dut urte hartako lehiaketa [1983]. Jendeak gehiegi pentsatu gabeko gauzak egiten zituen; bi minutu ere ez zituzten hartzen zer kontatu nahi zuten ikusteko. Gaur egungo zineman edo, oro har, artean ere berdina gertatzen da. Gutxi pentsatzen da. Zergatik egiten dut hori dagoeneko milioi bat aldiz egin bada eta aurrez ezarritako eskemak behin eta berriz errepikatzen baditut? Kolorez jantzi eta zeluloidean edo digitalki filmatzen badut ere, hutsal izaten jarraitzen du. Hori dena bezala da, ikerketa horien hondarrez hitz egin behar da. Benetako artista batzuk geratzen dira, benetako ikertzaile batzuk, baina gutxi batzuk direla uste dut. 

Hori esatea ez da abentura horietan murgiltzen den jendeari nolabaiteko omenaldia egitearen kontraesantzat hartu behar, azken finean, batzuetan norantz doazen jakin gabe egiten dute. Norbait errepidearen amaierara iristen denean, askotan horma bat aurkitzen du aurrean eta ezin izaten du hortik jarraitu. Askok ez dakite ondo zer egin. Arriskuak hartzen dituzte, eta hori ona da beti. 

CS eta EG: Bideo Jaialdiaren ospakizunak Euskal Herriko Unibertsitatearen lehen urratsekin bat egin zuen, eta zu bertako irakasle emeritua zara. Bertan zenuen rola kontuan hartuta, zein puntutaraino eragin zuten eraikitzen ari zen unibertsitatean –batez ere Arte Ederren Fakultatean– Bideo Jaialdian gertatzen ari ziren eztabaida horiek? 

SZ: Nire ustez izan zuen eragina Arte Ederren Fakultatean. Nirean gutxiago, Kazetaritza eta Ikus-entzunezko Komunikazioa konbentzionalagoak direlako. Baina Arte Ederretan aurrekaririk gabeko grina bat piztu zen. Jendeak gauza asko egiten zituen, benetan balio duten emaitza gutxi geratu badira ere. Uste dut Komunikazioko Fakultatean eragin gutxi izan zuela. Arte Ederrek, ezbairik gabe, askoz ere jarrera irekiagoa izan dute beti. 

CS eta EG: Egon zen eraginik edo nolabaiteko trukerik nahiz aberasterik Arte Ederren eta zuek egindako bideo eta irakaskuntzako jardunaldi guztien artean? Talka egin zuten noizbait?

SZ: Ez dakit zer bizi izan duzuen zuek, baina nire ustez unibertsitateak duen arazoetako bat da oso interkomunikazio gutxi duela. Alegia, Arte Ederren Fakultateari oso gutxi interesatzen zaio Komunikazio Fakultatea, eta alderantziz. Espainiaren eta Portugalen arteko arazoa dirudi: elkarri bizkarra ematen diote. Elkar ulertzera behartuta daude eta, hala ere, ez diote jaramonik egiten elkarri. Duela bost urte hartu nuen erretiroa formalki, eta horrela zen. Beharbada aldatu egin da. Edonola ere, bost urte horien ondoren, Arte Ederren Fakultatean tesiren batean egon nintzen, eta oraindik bertan jarraitzen duen arazo bat antzeman ahal izan nuen: munduaren zilborra direla uste dute. Nartzisismo amorratuaren garaian bizi gara: ni, niri eta nirekin, eta gainerakoa ez da existitzen. Hori da nire diagnostikoa. Baina gauza horietarako beti beste pertsona batzuekin edo beste ikuspuntu batzuekin egiaztatu behar da.

CS eta EG: Azkenik, nola deskribatuko zenuke hitz batean Bideo Jaialdiko urte haietako esperientzia?

SZ: Hitz batean: eferbeszentzia. Hori bai, hautatutako eta mugatutako publiko baten artean. Bestalde, mugimendu handia zegoen; esan nahi dut jakin-min handia zegoela. Eta estres positiboa, presa handia ere bai. Presa ez da aholkulari ona artearekin zerikusia duen ezertan. Berria zen, eta horrek benetan gauzak egin, pentsatu eta landu nahi dituen jende asko erakartzen du, baina baita bertan zerbait sartu ote dezakeen ikusten saiatzen den jende asko ere.Hori saihetsezina da, eta ez da ezer gertatzen. Nik, prestakuntza, gustu eta jarraitutasunagatik, zinemari ematen diot lehentasuna, baina badakit zinema ez dela beste ikus-entzunezko praktiketatik moztutako irla bat. Bitxia da zinemako jendeak ez izatea jaialdi berean eremu berritzaile honetan zer egiten zen ikusteko jakin-min txikiena ere. Publikoak desberdinak ziren. 

CS eta EG: Eta zergatik uste duzu gertatu zela hori?

SZ: Mundua ikusteko dugun moduaren mendekoak gara denok, oso zaila egiten zaigu gauza ezberdinetara irekitzea. Eta, amaitzeko, gaineratuko nuke zinemazale puruenek ez dutela berria dena onartzen.